Facebook 
Twitter 
Soundcloud 
Youtube 
Rss 
In this podcast episode (in Khmer), we dive deep into the archives of the United Nations Transitional Authority in Cambodia and its UNTAC Radio with selected key events on the promises and the challenges from the signing of the Paris Peace Agreement on October 23, 1991 to the UNTAC supervised general election in May 1993 and beyond. The episode reflects on the challenges of disarming four well-equipped conflicting military factions, combatting ethnic hate speech and responding to violence against ethnic Vietnamese, the return of Cambodian refugees, the pre-election inflammatory political rhetoric, and failed attempts at secession by CPP officials after electoral defeats.
ពន្លឺនៃសន្ដិភាពបានចែងចាំងសាជាថ្មីនៅចុងម្ខាងនៃរូងភ្នំ បន្ទាប់ពីកម្ពុជាបានអូសជើងក្នុងទីងងឹតអស់រយៈកាលជាយូរ។ វិនាសកម្មសង្រ្គាម ជម្លោះហិង្សាបង្កដោយមនោគនវិជ្ជា ការនិរាសព្រាត់ប្រាស នៅទីបំផុតទៅអាចឃើញការបញ្ចប់ជាបណ្ដើរៗនាខែតុលា ឆ្នាំ១៩៩១។
ជម្រាបសួរប្រិយមិត្ត
សូមស្វាគមន៍មកកាន់គម្រោងសោតទស្សន៍រំលឹកខួប៣០ឆ្នាំនៃកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស១៩៩១ ២០២១ ដែលនាំមកជូនលោកអ្នកនាងដោយវេទិកាអនាគត ដែលជាស្ថាប័នស្រាវជ្រាវគោលនយោបាយ តាំងទីនៅក្រុងភ្នំពេញ។
ក្នុងឯកសារជាសំឡេងនេះ យើងនឹងនាំលោកអ្នកនាងទៅពិនិត្យមើលឡើងវិញនូវសន្ដិភាព និងក្ដីសង្ឃឹមអំពីអនាគតប្រជាធិបតេយ្យ ដែលស្រមើលស្រមៃដោយប្រទេសដ៏កម្សត់មួយ និងដំនើរដ៏រង្គោះរង្គើឈានទៅរកការបោះឆ្នោតដោយសេរីនិងយុត្តិធម៌ដំបូងបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តនាឆ្នាំ១៩៩៣។
មានបណ្ដាព្រឹត្តិការណ៍ជាច្រើន ដែលត្រូវបានផ្គូផ្គងថាជានិម្មិតរូបរួមនៃការបិទបញ្ចប់សង្រ្គាមត្រជាក់នៅចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ និងដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩។ ការដួលរលំនៃកំពែងប៊ែរឡាំង ដែលឈានទៅដល់ការរួបរួមនៃរដ្ឋអាឡឺម៉ង់ទាំងពីរ ការកកើតរដ្ឋថ្មីៗនៅអឺរ៉ុបខាងកើត សហភាពសូវៀតក្លាយជាសហព័ន្ធរុស្ស៊ី ហើយឡេនីនក្រាដក្លាយជាសេនភីតធ័រស្បឹក ជាដើម។
ប៉ុន្តែពឹ្រត្តិការណ៍មួយដ៏សំខាន់មួយទៀត គឺគូភាគីជម្លោះទាំងបួននៅកម្ពុជា រួមមានរបបរដ្ឋកម្ពុជា រណសិរ្សហ៊ុនស៊ីនប៉ិច ក្រុមខ្មែរក្រហម និងរណសិរ្សសេរីនិយមព្រះពុទ្ធសាសនា និងក៏ដូចជាភាគីរដ្ឋបរទេសដែលគាំទ្រពួកគេម្ខាងនោះ បានជួបជុំគ្នានៅទីក្រុងប៉ារីស ដើម្បីចុះហត្ថលេខាឈានទៅបិទបញ្ចប់ទំព័រប្រវត្តិសាស្ត្រដ៏ហិង្សាបំផុត ក្នុងការចងចាំរបស់មនុស្សជាតិ។
ការណ៍នោះបានកើតឡើងនៅថ្ងៃពុធ ទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៩១។ កិច្ចព្រមព្រៀងពហុភាគីជម្លោះកម្ពុជានិងពហុសាសន៍ដែលមានវិវាទនឹងគ្នាក្នុងសង្រ្គាមត្រជាក់នោះ បានគូសបញ្ជាក់អំពីការឈប់បាញ់បោះ ការបើកផ្លូវឲ្យអង្គការសហប្រជាជាតិបង្កើតនូវអាជ្ញាធរបណ្ដោះអាសន្ននៅកម្ពុជា UNTAC និងរៀបចំការបោះឆ្នោតតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យមួយទំនើប ក្នុងប្រទេសតតិយលោកមួយនេះ។
ការបង្កើតឲ្យបាននូវការបោះឆ្នោតជាប្រការសំខាន់នាគ្រានោះ ហើយក៏ជាភារកិច្ចមួយដ៏លំបាកលំបិនសម្រាប់អ៊ុនតាក់ ដែលត្រូវសម្រុះសម្រួលយកភាគីទាំង៤ដែលកំពុងច្បាំងគ្នា ហើយទម្លាក់អាវុធ ចាប់យកឧបករណ៍ឧគ្ឃោសនស័ព្ទស្រែកសុំសន្លឹកឆ្នោត និងការគាំទ្រពីរាស្ត្រ ដែលនឹងត្រូវសម្រេចជោគវាសនាអ្នកនយោបាយទាំងនោះ ដោយប្រើចុងប៊ិចគូសលើសន្លឹកឆ្នោត ដោយសម្ងាត់ក្នុងបន្ទាប់សម្ងាត់។
ក្នុងចន្លោះពេលពីការចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីស មកទល់នឹងការបោះឆ្នោតខែឧសភាឆ្នាំ១៩៩៣ បេសកម្មរបស់អ៊ុនតាក់ដែលចាយប្រាក់១រយលានដុល្លារអាមេរិកក្នុងមួយខែៗ មិនបានប្រព្រឹត្តដោយរលូនដូចការគ្រោងទុកនោះទេ។
ភាគីខ្មែរក្រហម ដែលជាហត្ថលេខីមួយផងដែរ និងដែលបន្តមានអង្គការចាត់តាំងនយោបាយយោធារឹងមាំតាមតំបន់នានាពាសពេញផ្ទៃប្រទេស បានសម្រេចដកខ្លួនចេញពីការបោះឆ្នោត ដែលបង្កជាហានិភ័យសន្តិសុខដ៏សម្បើមសម្រាប់បេសកម្មរបស់អ៊ុនតាក់ ក្នុងការសម្រេចគោលដៅក្នុងអណ្ណត្តិរបស់ខ្លួន។
តូនាទីចម្បងៗផ្សេងទៀតរបស់ស្ថាប័នអន្តរជាតិបណ្ដោះអាសន្ននេះនាគ្រានោះ ត្រូវបានរំលេចឡើងក្នុងបណ្ណាសាររបស់អ៊ុនតាក់និងវិទ្យុអ៊ុនតាក់ ដែលត្រូវបានចែករំលែកមកឲ្យវេទិកាអនាគតនាពេលថ្មីៗនេះ បានបង្ហាញពីតួនាទីដ៏ចម្បង ក្នុងការចាត់ចែងរៀបចំធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍នៃពលរដ្ឋកម្ពុជាភៀសសឹក៣៧ម៉ឺននាក់ ពីបណ្ដាជំរុំជនភៀសខ្លួនតាមខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែនថៃកម្ពុជា ឲ្យត្រលប់មកក្នុងប្រទេសវិញ ដើម្បីធ្វើសមាហរណកម្មរួមរស់ចូលរួមកសាងរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យថ្មីថ្មោងមួយ ដែលមានតែក្ដីសង្ឃឹម តែអនាគតស្រពេចស្រពិល។
ល្ខោននិយាយថ្ងៃទី១៩ខែមេសាឆ្នាំ១៩៩៣ បានរំលេចអំពីការសន្ទនាក្នុងគ្រួសារដែលមានបុរសចំណាស់ម្នាក់ជាឪពុកមា ស្រ្តីចំណាស់ម្នាក់ជាម្ដាយមីង និងមានបុរសវ័យក្មេងម្នាក់ជាក្មួយ។ បុរសចំណាស់ជាពូនោះបានបន្លឺសំឡេងពន្យល់ក្មួយប្រុសអំពីសារៈសំខាន់នៃការបោះឆ្នោតថា៖ “ពូយល់ឃើញដូចក្មួយឯងអ៊ីចឹង។ ពូមិនចង់ធ្វើជាឥស្សរជនស្អីនោះទេ។ តែពូចង់បានតែសិទ្ធិសេរីភាពរបស់ពូប៉ុណ្ណោះ។ ពូចង់មានសិទ្ធិនិយាយស្ដី។ ពូចង់មានសិទ្ធិអាចជ្រើសរើសបក្សណាដែលពូជឿទុកចិត្ត ថាអាចដឹកនាំប្រទេសកម្ពុជាបាន និងដឹកនាំធ្វើឲ្យជីវិតពូ ក៏ដូចជាជីវិតរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទាំងអស់បានសប្បាយ មានភាពប្រសើរជាងសព្វថ្ងៃនេះណា”។
ក្នុងល្ខោននិយាយមួយផ្សេងទៀតចាក់ផ្សាយថ្ងៃទី១៩មេសាឆ្នាំ១៩៩៣ដដែល តួឯកស្រីនោះបាននិយាយថានាងត្រូវបានគេបង្ខំឲ្យចូលជាសមាជិកបក្សនយោបាយមួយ ហើយមានភាពភ័យខ្លាចមិនដឹងបោះឆ្នោតឲ្យគណបក្សណា? តួប្រុសក្នុងរឿងនោះក៏បានអន្តរាគមន៍ដោយផ្ដល់ឳវាទថា៖ “ប្រសិនបើក្មួយឯងខ្លាចអ្នកទាំងនោះ នោះជាមូលហេតុមួយដ៏ល្អណាស់សម្រាប់ក្មួយឯង កុំបោះឲ្យពួកគេនោះណា… ព្រោះថាប្រសិនបើក្មួយឯងបោះឲ្យគណបក្សណាមួយ ដែលក្មួយឯងខ្លាច នោះបានន័យថា ក្មួយឯងនឹងធ្វើឲ្យពួកគេនោះ រឹតតែមានអំណាចច្រើនថែមទៀតជាមិនខាន … តចឹង ចូរកុំបោះឲ្យពួកគេនោះទៅ។ ពេលបោះឆ្នោតគឺជាឳកាសសម្រាប់ឯង ដើម្បីគេចឲ្យផុតពីពពួកជនដែលក្មួយឯងខ្លាចនោះហើយណា”។
អំពើហិង្សានយោបាយបានកើតមានជាហូរហែរនៅមុនការបោះឆ្នោត ហើយបើគេគ្រាន់តែយកថ្ងៃទី១៨ខែឧសភាឆ្នាំ១៩៩៣ ជាករណីសិក្សាបង្ហាញ គេបានឃើញយ៉ាងជាក់ច្បាស់នូវជម្រៅនៃអំពើហិង្សាទាំងនោះ។
ថ្ងៃទី១៨ខែឧសភាឆ្នាំ១៩៩៣ ដំណឹងតាមវិទ្យុអ៊ុនតាក់ បានរាយការណ៍អំពីសភាពការណ៍ហិង្សានយោបាយដ៏គួរឲ្យព្រឺព្រួចព្រួយបារម្ភ រួមមាន ការគ្រវែងគ្រាប់បែកមួយគ្រាប់ចូលទីស្នាក់ការហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចក្នុងភូមិជាយស្រុកបន្ទាយមាស ខេត្តកំពត របូសមនុស្ស១៣នាក់។ ការធ្វើឃាដលើសមាជិកហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច លោកសុខនូច នៅស្រុកមោងឬស្សី ខេត្តបាត់ដំបងពីសំណាក់ជនសង្ស័យដែលពាក់ឯកសណ្ឋានកងទ័ពរដ្ឋកម្ពុជា ដោយបាញ់គ្រាប់រុក្កែតបេ៤០ចូលផ្ទះសកម្មជននយោបាយបក្សរាជានិយមមួយនេះ មុននឹងចូលទៅបាញ់សម្លាប់បង្ហើយដល់ក្នុងផ្ទះ។
វិទ្យុអ៊ុនតាក់បានផ្សាយកាលពីថ្ងៃទី២០និងទី២១ខែឧសភាឆ្នាំ១៩៩៣ ក្នុងអត្ថន័យដើមទាំងស្រុងយ៉ាងដូច្នេះថា៖
“សភាពការណ៍យោធានៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាមានភាពស្ងប់ស្ងាត់ ជាទូទៅ ក៏ប៉ុន្តែនៅមានភាពតានតឹងខ្លះៗ។ កាលពីព្រឹកថ្ងៃពុធកន្លងមកនេះ រថយន្តមួយគ្រឿងរបស់អង្គការស្រាវជ្រាវពូជស្រូវអន្តរជាតិ ដែលមានជនជាតិខ្មែរបីរូបជាសមាជិកអង្គការនេះជិះក្នុងនោះ បានត្រូវជនប្រដាប់អាវុធមួយក្រុម ស្នាក់បាញ់នៅក្នុងស្រុកពញាឮ ខេត្តកណ្ដាល តាមផ្លូវឆ្ពោះទៅខេត្តកំពង់ចាម។ ឧប្បត្តិហេតុនេះបានកើតឡើងនៅខាងកើតកំពង់ចម្លងព្រែកក្ដាម។ ជនវាយប្រហារទាំងនោះបានបាញ់រះទៅលើរថយន្តនោះ។ សមាជិកម្នាក់ត្រូវស្លាប់ដោយមកពីត្រូវរបួសត្រង់ពោះ ហើយពីរនាក់ទៀតត្រូវរបួសស្រាល។ នៅព្រឹកថ្ងៃព្រហស្បតិ៍នេះ វេលារំលងអាធ្រាតបន្តិច មានជនប្រដាប់អាវុធមួយក្រុមដែលគេជឿជាក់ថាជាសមាជិករបស់កងទ័ពនៃភាគីកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យនោះបានចាប់ផ្ដើមបាញ់ផ្លោងទៅលើកងឯកភាពមួយកងរបស់កងទ័ពនៃភាគីរដ្ឋកម្ពុជា នៅភាគខាងត្បូងភូមិស្ទោង ក្នុងខេត្តកំពង់ធំ ចម្ងាយ៤០គីឡូម៉ែត្រ ភាគពាយ័ព្យនៃទីរួមខេត្ត។ ប្រហែលវេលាម៉ោងពីររំលងអាធ្រាត្រ ពួកគេបានបាញ់ប្រហារទៅលើភូមិនេះ ដោយប្រើកាំភ្លើងត្បាល់ហើយនិងអាវុធធុនតូច។ ហើយការវាយប្រហារនេះ ត្រូវទទួលការវាយតបវិញយ៉ាងខ្លាំងក្លាពីកងទ័ពនៃភាគីរដ្ឋកម្ពុជា។ កងរក្សាសន្តិភាពឥណ្ឌូនេស៊ីមួយក្រុមត្រូវបានបញ្ជូនតាមរថពាសដែកមួយគ្រឿង ដើម្បីជម្លៀសអ្នកសង្កេតការណ៍យោធា៤នាក់ ហើយនិងបុគ្គលិករបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ៣នាក់ទៀត ដែលមានមូលដ្ឋាននៅស្រុងស្ទោង។ នៅវេលាប្រហែលម៉ោង៥ព្រឹក សមាជិកអ៊ុនតាក់ទាំងអស់ត្រូវបានជន្លៀសទៅដាក់ក្នុងទីតាំងរបស់កងវរសេនាតូចឥណ្ឌូនេស៊ីនៅក្បែរនោះ”។
ជនភៀសសឹកកម្ពុជាជិត៤សែននាក់ បានវិលត្រលប់ចូលមកក្នុងប្រទេសវិញ ដែលមាតុភូមិនិវត្តន៍លើកនេះ ពួកគេហាក់បីដូចជាជនបរទេសចំណូលថ្មីលើទឹកដីកំណើតខ្លូនឯង ជាមួយនឹងកង្វះខាតផ្នែកជីវភាព និងការទម្លាប់ខ្លួនរស់នៅអាស្រ័យនឹងការទំនុកបម្រុងសព្វគ្រប់បែបយ៉ាងរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិនៅឯជំរុំ។
នាថ្ងៃទី២៦ខែមីនាឆ្នាំ១៩៩៣ វិទ្យុអ៊ុនតាក់ បានចាក់ផ្សាយនូវបទសម្ភាសជាមួយអ្នកវិលត្រលប់មកពីជំរុំសាយធូចំនួន៣រូប ចូលទៅរស់នៅស្រុកស្អាងខេត្តកណ្ដាល ដែលបានរអ៊ូរទាំអំពីជីវភាពយ៉ាប់យ៉ឺន ក្រោយមាតុភូមិនិវត្តន៍។
ម្នាក់នៃពួកគេទាំង៣គឺ អ្នកស្រី ម៉ឹង យៀន អាយុ៣៧ឆ្នាំត្រឹមឆ្នាំ១៩៩៣ បានសម្ដែងក្ដីរីករាយនៃការជួបជុំមិត្តភ័ក្តិបងប្អូនឪពុកម្ដាយនៅឃុំរកាខ្ពស់ ស្រុងស្អាង ខេត្តកណ្ដាលឡើងវិញ តែត្រូវបានវិទ្យុអ៊ុនតាក់ស្រង់សម្ដីអំពីទុក្ខលំបាកថា៖
“ជួបបងប្អូនមែន តែគេមានដីណាឲ្យយើង មានតែយើងដោះស្រាយខ្លួនឯង ហើយខ្ញុំសព្វថ្ងៃនេះ សុំដីគេធ្វើផ្ទះទេណា អត់មានផ្ទះ អត់មានដីអីទេ គ្រាន់តែថា សុំគេធ្វើសិន អត់មានគេឲ្យដីទេនេះ។ ព្រួយទៅថ្ងៃមុខទៀតខ្លាចអត់នឹងអីហូប កូន៣-៤នាក់ណោះម្នាក់ឯង”។ នេះជាការលើកឡើងរបស់អ្នកស្រី ម៉ឹង យៀន ប្រាប់វិទ្យុអ៊ុនតាក់។
អំពើហិង្សាប្រឆាំងសហគមន៍វៀតណាម ក៏មានលក្ខណៈរន្ថើនឡើងផងដែរអំឡុងមុនការបោះឆ្នោត។ ជាក់ស្ដែងរបាយការណ៍មួយរបស់វិទ្យុអ៊ុនតាក់ ចេញផ្សាយថ្ងៃទី២៥ខែមីនាឆ្នាំ១៩៩៣ មានខ្លឹមសារដើមថា៖
“គេបានរកឃើញសាកសពជនវៀតណាមចំនួនប្រាំនាក់ ក្នុងនោះមានក្មេងប្រុសពីរនាក់ អាយុ១០ឆ្នាំ និង១១ឆ្នាំ ត្រូវបានធ្វើឃាដនៅក្នុងខេត្តកំពង់ឆ្នាំង។ ជនទាំងប្រាំត្រុវបានគេបាញ់សម្លាប់ដោយកាំភ្លើងAK-47ក្នុងចម្ងាយមួយដ៏ជិតបំផុត រីឯជនទី៦ គេពុំទាន់រកឃើញនៅឡើយ។ ប្រជាជនប្រជាពលរដ្ឋក្នុងមូលដ្ឋាន បាននិយាយថា អ្នកដែលទទួលខុសត្រូវចំពោះរឿងបាញ់ប្រហារនោះ គឺទាហាននៃភាគីកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ”។
អ៊ុនតាក់បានរាយការណ៍ថា នៅមុនការបោះឆ្នោត ដោយបញ្ហាកង្វះសន្តិសុខ បណ្ដាជនវៀតណាមច្រើនជាងមួយម៉ឺននាក់ បានធ្វើដំណើរចុះតាមដងទន្លេតាមទូកដែលគេប៉ាន់ប្រមាណថាមានជាង១ពាន់ទូក ធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅប្រទេសវៀតណាម ដើម្បីចៀសពីការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញ ព្រោះសូម្បីតែក្នុងរដ្ឋធានីភ្នំពេញនាគ្រានោះ ក៏មានសេចក្ដីរាយការណ៍អំពីការបោកគ្រាប់បែកលហាងកាហ្វេដែលបណ្ដាជនវៀតណាមនិយមប្រមូលផ្ដុំ នៅក្បែរប៉ុស្ដិ៍ប្រៃសណីយ៍ធំក្បែរវត្តភ្នំដែរ ដែលបណ្ដាលឲ្យមនុស្សយ៉ាងហោច២នាក់ស្លាប់ និងរបួស១៦នាក់។
របាយការណ៍ផ្ទៃក្នុងរបស់អ៊ុនតាក់ ផ្ញើដោយលោក Steve Heder អនុប្រធានផ្នែកពត៌មាននិងអប់រំរបស់អ៊ុនតាក់ បានបង្ហាញក្ដីបារម្ភអំពីការអំពាវនាវរបស់វិទ្យុខ្មែរក្រហម ឲ្យពលរដ្ឋនិងកងទ័ពកម្ពុជាចេញមុខសម្លាប់រង្គាលជនជាតិវៀតណាម ហើយមន្រ្តីអ៊ុនតាក់រូបនេះថែមទាំងបានស្នើក្នុងរបាយការណ៍ចុះថ្ងៃទី១២ខែឧសភាឆ្នាំ១៩៩៣ដដែលនេះទៀត នូវសំណើរហូតដល់ប្រើបច្ចេកទេសបិទខ្ទប់រំខានរលកសញ្ញាវិទ្យុខ្មែរក្រហមទៀតផង ដើម្បីរួមចំណែកទប់ស្កាត់អំពើហិង្សាពូជសាសន៍ប្រឆាំងបណ្ដាជនវៀតណាមនៅកម្ពុជា។
ព្រឹត្តិការណ៍ដ៏គួរឲ្យចាប់អារម្មណ៍មួយទៀតដែរ ដែលគេគួររំលឹកគឺការចុះចូលជាមួយនឹងគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាដោយព្រះអង្គម្ចាស់ ចក្រពង្ស បុត្រាបង្កើតនៃសម្ដេចព្រះនរោត្តមសីហនុ។ សម្ដេចព្រះនរោត្តមសីហនុ ក៏មានបុត្រាមួយអង្គទៀតគឺ ព្រះអង្គម្ចាស់ រណឬទិ្ធ ដែលដឹកនាំគណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ដោយឃោសនាយក សម្ដេចសីហនុ ជាបិតា ជាការនាំមុខ។ តាមឯកសាររបស់អ៊ុនតាក់ចុះថ្ងៃទី២០ ខែឧសភា ដែលចងក្រងដោយលោកស្រី Judy Ledgerwood មន្រ្តីព័ត៌មានរបស់អ៊ុនតាក់ ដែលបានចូលរួមអង្កេតការជួបជុំរបស់គណបក្សប្រជាជនក្រោមអធិបតីព្រះអង្គម្ចាស់ចក្រពង្សនោះ សែរាជវង្សអង្គនេះ បានឃោសនាបន្តុះបង្អាប់បក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចនិងបក្សប្រជាធិបតេយ្យសេរីនិយមព្រះពុទ្ធសាសនា ថាមិនខុសអ្វីពីក្រុមខ្មែរក្រហម។ ព្រះអង្គម្ចាស់ចក្រពង្ស ជាសែរាជវង្សតែមួយអង្គគត់ ដែលបានដឹងថាបានចូលរួមនឹងបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ខណៈសែរាជរង្សផ្សេងទៀត បានចូលរួមនឹងគណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច។
ការឃោសនាប្រឆាំងហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចដោយគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាមិនមែនមានជាករណីដោយឡែកៗនោះទេ តែហាក់បីដូចជាសារនយោបាយជារួមរបស់ភាគីបក្សនយោបាយគាំទ្រដោយរដ្ឋកម្ពុជាតទល់នឹងគូរប្រជែងចម្បងរបស់ខ្លួននៅក្នុងធុងឆ្នោត។ របាយការណ៍ចុះថ្ងៃទី១៨ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៩៣ របស់លោកស្រី Judy Ledgerwood ដដែល ផ្ញើជូនថ្នាក់លើអ៊ុនតាក់របស់ខ្លួន បានសរសេររាយការណ៍អំពីការបាច់ត្រាក់ឃោសនារបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាពីលើឧត្ថម្ភាគចក្រដែលមានបញ្ចូលសារប្រឆាំងហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចដូចជាថា ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចបានចូលដៃជាមួយ “បនប្រល័យពូជសាសន៍ប៉ុលពតតាំងពីឆ្នាំ១៩៧៩មក” “បោះឆ្នោតឲ្យហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចគឺបោះឆ្នោតឲ្យខ្មែរក្រហមគឺរបបប្រល័យពូជសាសន៍ប៉ុលពតវិលត្រលប់មកវិញ” “ប្រយ័ត្នដូចឆ្នាំ១៩៧៥” ជាដើម។
The legacy of the 1991 Paris Peace Agreements is a commitment to create and uphold the conditions necessary for the Cambodian people to engage in open, meaningful, and critical debate.
Young Cambodians and the Paris Peace Agreements: a legacy
សាររបស់ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចក៏ត្រូវបានលោកស្រី Kate Frieson មន្រ្តីព័ត៌មានម្នាក់ទៀតរបស់អ៊ុនតាក់ ដែលចុះទៅខេត្តតាកែវបានកត់ត្រា ក្នុងកំណត់ហេតុផងដែរ។ លោកស្រី Frieson បានបរិយាយអំពីខិត្តបណ្ណរបស់ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ដែលចែកចាយក្នុងខេត្តតាកែវ មានរូបសម្ដេចព្រះនរោត្តម សីហនុ និងព្រះអង្គម្ចាស់ រណឬទ្ធិ ជាមួយនឹងសារថា “រួបរួមជាមួយហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចដើម្បីដង្ហែអង្គសម្ដេចឪ”។
ទោះបីជាមានហិង្សានយោបាយ ការហែកហួរគ្នា ការគំរាមផ្នែកសន្តិសុខពីសំណាក់ទាហានខ្មែរក្រហម ការឃោសនានយោបាយប្រើវោហាស័ព្ទដុតបញ្ឆេះ និងភាពតានតឹងខ្លាំងក្លាប៉ុណ្ណា ក៏ការបោះឆ្នោតត្រូវបានប្រព្រឹត្តទៅដូចការគ្រោងទុក ចន្លោះពីថ្ងៃទី២៣ខែឧសភា ដល់ថ្ងៃទី២៨ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៩៣។
របាយការណ៍របស់អ៊ុនតាក់ និងសេចក្ដីរាយកាណ៍របស់អ៊ុនតាក់ បានបង្ហាញអំពីការពុះកញ្រ្ជោលនៃហ្វូងមនុស្សដ៏កុះករតាមបណ្ដាការិយាល័យបោះឆ្នោតនានា ហើយការបោះឆ្នោតដែលមានរយៈពេល៦ថ្ងៃនាគ្រានោះ មានអ្នកចេញទៅបោះឆ្នោតដល់ទៅ៤.២៦៧.១៩២នាក់ ដែលស្មើនឹងអត្រា ៨៩,៥៦% នៃអ្នកបោះឆ្នោតសរុបដែលជាអត្រាមួយដ៏ខ្ពស់។
ជាលទ្ធផលគណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចបានឈរលើគេ ដោយទទួលបានសន្លឹកឆ្នោតប្រមាណ៤៥%ស្មើនឹង៥៨អសនៈ ដេញពីក្រោយដោយគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ដែលទទួឡបានសំឡេងគាំទ្រជាង៣៨%ស្មើនឹង៥១អសនៈ ហើយបន្ទាប់ពីនោះគឺគណបក្សប្រជាធិបតេយ្យសេរីនិយមព្រះពុទ្ធសាសនាដែលទទួលបានសំឡេងគាំទ្រជិត៤%ស្មើនឹង១០អសនៈ។
តែយ៉ាងណាភាគីគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាបានតវ៉ាមិនសុខចិត្តនឹងលទ្ធផលនេះ ហើយមានក្រុមខ្លះក្នុងគណបក្សនេះថែមទាំងបានប្រកាសប៉ុនប៉ងយកបណ្ដាខេត្តតាមបណ្ដោយច្រាំងខាងកើតនៃទន្លេមេគង្គ ជាតំបន់អបគមន៍ថែមទៀតផង ដែលបានបង្កជាវិបត្តិដ៏ស្មុគស្មាញមួយទៀតសម្រាប់ដំណើរតួនាទីរបស់អ៊ុនតាក់។
ឯកសារវិភាគផ្ទៃក្នុងរបស់អ៊ុនតាក់ បានសាកល្បងស្វែងយល់មូលហេតុនិងសាវតាយុទ្ធសាស្រ្តនៃព្រឹត្តិការណ៍ដ័តក់ស្លុតនៃការប៉ុនប៉ងបង្កើតតំបន់ស្វយ័តអបគមន៍នៅភាគខាងកើតទន្លេមេគង្គ ដោយព្រះអង្គម្ចាស់ចក្រពង្ស និងលោកស៊ិនសុង រដ្ឋមន្រ្តីមហាផ្ទៃរបស់ភាគីរដ្ឋកម្ពុជា។ ផ្ទុយពីការស្មានថានេះបង្ហាញពីការបែកបាក់ផ្ទៃក្នុងរបស់គណបក្សប្រជាជន ឯកសារវិភាគផ្ទៃក្នុងដដែលបានពន្យល់អំពីតម្លៃយុទ្ធសាស្រ្តនូវអ្វីដែលគេបរិយាយថាជា “មូលដ្ឋានបង្អែក” ដែលទំនងជាត្រូវបានគូសវាសចន្លោះពីឆ្នាំ១៩៨៨ដល់ឆ្នាំ១៩៩០ ដោយថ្នាក់ដឹកនាំគណបក្សប្រជាជនដែលនៅក្រោយឆាក ដូចមានសមាជិកការិយាល័យនយោបាយ លោកប៊ូថងជាដើម។ ការរៀបចំមូលដ្ឋានបង្អែកនេះ បើយោងតាមការវិភាគរបស់អ៊ុនតាក់ ធ្វើឡើងត្រៀមទុកសម្រាប់សេរីយោពីរ គឺទីមួយទុកបម្រុងទឹកដីដើម្បីកសាងកម្លាំងឡើងវិញ ក្នុងករណីរដ្ឋកម្ពុជាបាត់បង់ម្ចាស់ការផ្នែកយោធា ពេលកងទ័ពវៀតណាមដកចេញនៅឆ្នាំ១៩៨៩ និងទីពីរទុកបម្រុងទឹកដី ដើម្បីជាភូមិសាស្រ្តឈរជើងក្នុងករណីនៃការចាញ់ឆ្នោតនិងបាត់បង់ម្ខាស់ការរដ្ឋបាលនយោបាយនៅការបោះឆ្នោតឆ្នាំ១៩៩៣។
តែនៅទីបំផុតទៅ កិច្ចសម្របសម្រួលនយោបាយបានប្រព្រឹត្តឡើងរវាងបក្សឈ្នះឆ្នោតនានា ហើយការអនុវត្តសកម្មភាពអបគមន៍នៅភាគខាងកើតទន្លេមេគង្គ ក៏បានទទួលបរាជ័យ។ សមាជិកសភាធម្មនុញ្ញទាំង១២០រូបត្រូវបានកោះទៅស្បថនៅព្រះបរមរាជវាំង ហើយដំណើរការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញក៏បានប្រព្រឹត្តឡើងពីថ្ងៃទី១ខែកក្កដា រហូតដល់ថ្ងៃទី១៨ខែសីហា មុននឹងត្រូវបានឡាយព្រះហត្ថលេខាដាក់ឲ្យប្រើប្រាស់ដោយ សម្ដេចព្រះនរោត្តម សីហនុ។ ពីពេលនោះមក របបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញមួយត្រូវបានបង្កើតឡើងវិញ ដឹកមុខដោយលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស ហើយកម្ពុជាមានរដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលចែងអំពី សិទ្ធិ សេរីភាព របស់ពលរដ្ឋ។
ភាពរីករាយមុននឹងបិទបញ្ចប់បេសកម្មរបស់អ៊ុនតាក់នោះ ហាក់ពុំមានការដឹងឡើងថាទិសដៅអនាគតរបស់ប្រទេសនឹងតម្រង់ទៅច្រកណា។ ទំនងគ្មាននរណារំពឹងថាកងកម្លាំងដែលស្មោះស្ម័គ្រនឹងសហនាយករដ្ឋមន្រ្តីទាំងពីរនៃរដ្ឋាភិបាលក្បាលពីរ នឹងពើបប្រយុទ្ធគ្នាកណ្ដាលរាជធានីភ្នំពេញ នាខែកក្កដាឆ្នាំ១៩៩៧។ ទំនងគ្មាននរណារំពឹងនោះទេថា៣០ឆ្នាំក្រោយនៃកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពក្រុងប៉ារីស ដែលសន្យានាំមកនូវរបបប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្សនោះ បានប្រែជាការគ្រប់គ្រងផ្ដាច់មុខស្ទើរតែទាំងស្រុងដោយគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។
